مسجد شاه

چکیده

مسجد امام یا مسجد شاه در اصفهان یکی از مساجد جامع بسیار مهم درتاریخ معماری ایران است که در دوره صفویه که یکی از دوره های تاریخ و فرهنگ ایران است طراحی وساخته شده است . اهمیت این بنا در این نکته است که چند نوآوری و ویژگی مهم در طراحی مساجد جامع گویا در این مسجد برای نخستین بار تحقق یافته یا برجای مانده است . هدف از این مقاله بررسی خصوصیات طراحی این مسجد است .پرسش اصلی این است که چه ویژگیهایی در طراحی مسجد نوآورانه است ؟ چارچوب نظری تحقیق براین رویکرد استوار است که در طراحی بناهای سنتی همواره خصوصیاتی از بناهای پیشین یا موجود را می توان در کنار برخی نوآوری ها مشاهده کرد و هیچ طرحی به طور کامل جنبه نوآورانه نداشته است . نتایج تحقیق نشان می دهد که به احتمال بسیار زیاد بعضی از ویژگیهای این مسجد مانند وجود دو گنبد در پشت ایوان های محور فرعی از مسجد جامع سمرقند گرفته شده است و برخی خصوصیات آن مانند حل ردن کجی محور قبله و محور میدان در فضای ورودی و قرار دادن سرویس های بهداشتی در قسمتی از فضای ورودی از نو آوری های راحتی در فضای مسجد است .

کلید واژه ها : مسجد امام اصفهان ، مسجد شاه ، مسجد بی بی خانم در سمرقند ، میدان نقش جهان ، مساجد جامع .

شکل گری بنا

مسجد امام یا مسجد شاه اصفهان بر اساس کتیبه سر در ورودی مسجد توسط شاه عباس در سال 1020 ه . ق . ساخته شد . میرزا حسن خان جابری علت شکل گیری بنا و قصد ساخت مسجد در این مکان را به زمان سلطان محمد بن طهماسب نسبت داده است . متن نوشتار او در این زمینه چنین است :

” و اما مسجد شاه شالوده مسجدی بزرگ در آن ناحیه به سلطنت سلطان محمد ابن طهماسب که نور چشمانش ضعیف بود و ولیعهدی سلطان حمزه جد بنده مولف نذر نموده بود در شکرانه نجات از قتل خود زمان اسماعیل ثانی تاسیس نماید .
پس از شهادت میرزا سلمان در بیرون قلعه هرات به دست امرای خائن در نهصد و نود و یک و سپس شهادت حمزه میرزا در نهصد و نو د و چهار و انقلاب احوال و آمدن شاه عباس بزرگ در نهصد و نود و هشت به اصفهان تصمیم به وفای نذر پدر و توسعه مسجد گرفت . چو او نیز از خطر قتل ، نظر به شب جمعه بودن در هرات نجات یافت و جنگ های با ازبکان و عثمانی و انقلاب خراسان و آذربایجان عزم شاهانه را دو سال تاخیر انداخت تا آغاز هزار که میدان نقش جهان را ساخت سال به سال به تکمیل ابنیه پرداخت . اواخر یک هزار و نوزده به اتمام مسجد اهتمام شده کتیبه درب دخول یکهزار و بیست و پنج و کتیبه بزرگ ایوان سمت مغرب یکهزار و چهل است . و به سلطنت شاه صفی درب نقره ای برای آن ساخته شد تاریخ و شد در کعبه در صفاهان باز ، یکهزار و چهل و شش و خط شاگردان میر عماد است . مساحت مسجد کلیه قریب شانزده جریب شاه می شود ”
( جابری انصاری )

بر پایه کتیبه سر در ورودی تاریخ آن 1025 ه . ق است . به نظر می رسد فعالیت های اصلی ساختمانی به ویژه سفت کاری مسجد در طی پنج سال به اتمام رسید اما کاشی کاری بخش های گوناگون بنا به تدریج انجام شد چنان که تاریخ های 1035 ، 1037 ، 1038 ، 1040 هجری قمری در قسمت های مختلف بنا دیده می شود . در دوره پادشاهان بعدی مانند شاه صفی و شاه سلیمان نیز برخی فعالیت های ساختمانی در مسجد صورت گرفت و کتیبه هایی در این زمینه نوشته شد . چند قسمت از بن که آسیب دیده بود در دوره قاجار مرمت شد . محمد مهدی اصفهانی درباره یکی از این فعالیت ها چنین نوشته است : ( دو مهتابی در صحن مسجد وجود دارد که در دوره های بعد ساخته شده و هم چنین حوض نخستین مسجد را تخریب و حوض بزرگ تری به جای آن ساختند ) . محمد مهدی بن محمد رضا الاصفهانی در این مورد چنین نوشته است :

” تمام این مسجد از داخل و خارج کاشی کاری و ازاره های آن سنگ مرمر است و صحن آن را از سنگ پارسی متعارف فرش نموده اند و در این زمان به حکم پادشاه جمجاه مرمت کامل نموده و دو مهتابی به صحن آن بنا کرده و حوض بزرگ میان مسجد را که به طرز قدیم و نا مرغوب تغییر داده حوض بزرگ تر به طرز این زمان با سنگ های قایم ساخته اند ”
( الاصفهانی )

توصیف بنا

ورودی مسجد در وسط جبهه جنوبی میدان قرار دارد و از طریق یک جلوخان نیمه محصور با میدان و امتداد راسته بازار واقع در پیرامون بازار مرتبط شده است . در وسط جلوخان یردیفی از سکوی سنگی وجود دارد که برای انتظار و استراحت مورد استفاده قرار می گرفته است .

پس از عبور از پیشطاق و درگاه ورود به هشتی امکان مشاهده قسمتی از حیاط مسجد از درگاه واقع در هشتی وجود دارد . مسیر ورود به حیاط از طریق دو دالان واقع در دوسوی هشتی امکان پذیر شده است . دالان واقع در سمت راست کوتاه تر و دالان واقع در سمت چپ طولانی تر است زیرا محور اصلی حیاط نسبت به محور اصلی میدان چهل و پنج درجه چرخیده تا حیاط و شبستان و گنبد خانه اصلی رو به قبله باشند و از سوی دیگر فضای ورودی و پیشطاق آن در سمت میدان به موازی بدنه میدان طراحی و ساخته شده است . طرح بنا چهار ایوانی یا گنبد خانه است و طرحی است که از دوره سلجوقی به عنوان الگوی کامل مسجد ایرانی شکل گرفت و تا انتهای دوره قاجار باقی ماند .

در دو سوی گنبد خانه اصلی دو شبستان مستطیل شکل وجود دارد که هر کدام از دو ردیف شبستان چهار دهانه ای شکل گرفته که طاق های سقف گنبدب شکل یا هشت دهانه هر یک بر دوازده ستون استوار شده اند و در وسط شبستان سه ستون سنگی وجود دارد که سبب شده فضای شبستان یک پارچه و واحد به نظر برسد نور فضای زیر گنبد خانه از طریق روزن ها واقع در دور گنبد و نور فضای دو شبستان دو سوی گنبد خانه از طریق روزن های واقع در دیوار متصل به حیاط مدرسه های واقع در دو سمت مسجد تامین می شود و فضای مطلوبی پدید آمده است . شبستان کوچک دیگری در جبهه شمال شرقی مسجد وجود دارد .

چند نوآوری در طراحی و ساخت این مسجد به کار رفته است که به نظر می رسد برخی از آنها در گذشته به صورت محدود تجربه شده بود . از این گونه می توان به وجود دو گنبد در پشت دو ایوان واقع در امتداد محور در امتداد محور فرعی مسجد ( محور عمود بر امتداد محور قبله ) و دو منار در دو سوی ایوان شبستان قبله ( همراه با دو منار در دوسوی پیش طاق ورودی ) اشاره کرد که از خصوصیاتی است که پیش تر در طراحی و ساخت مسجد جامع سمرقند ( مشهور به خمسجد جامع بی بی خانم ) به کار رفته است (سلطان زاده 1390)

درباره خاستگاه و علت ساخت دو حیاط با طاق نماهایی در اطراف آن در دو سوی شبستان اصلی اطلاعات روشن و کاملی وجود ندارد اما با توجه به اطلاعات موجود می توان دو فرضیه مطرح کرد نخست می توان به حیاط واقع در جبهه شرقی مسجد عتیق اصفهان اشاره کرد که به عنوان مدرسه مورد توجه و استفاده قرار داشته است و چون در دسترس بوده ممکن است مورد اقتباس قرار گرفته باشد . سپس می توان اشاره کرد که در چند ینا از دوره تیموری دو حیاط کوچک در دو سوی بنا طراحی و ساخته شده بود مانند مسجد جامع زیارتگاه که ممکن است این بناها نیز در طراحی این مسجد مورد توجه قرار گرفته باشند زیرا آشکار است که برخی معماران دوره صفویه با بناهای مهم دوره تیموری آشنایی داشتند و در طراحی بعضی ساختمان ها از طرح آنها الهام می گرفتند .

پوشیده شدن تمام سطح های درونی و بیرونی مسجد با کاشی به ویژه با کاشی هفت رنگ یا خشتی را می توان پدیده ای به شمار آورد که تجربه هایی کمابیش مشابه با آن در دوره تیموری صورت گرفته بود و در دوره صفویه به ویژگی بسیاری از بناهای مذهبی تبدیل شد . یکی از ویژگیهای مهم طرح این مسجد که به نظر می رسد برای نخستین مرتبه به شکل بارز مورد توجه قرار گرفت حل کردن اختلاف زاویه بین محور قبله و محور میدان در فضای ورودی و به صورتی است که یک سمت فضای ورودی که به سوی میدان است با بدنه میدان هماهنگ است و سوی دیگر فضای ورودی که به حیاط منتهی می شود با محور قبله و نماهای داخل حیاط هماهنگ شده است و اعوجاج محور با الحاق فضایی با نقشه مثلث شکل در انتهای ایوان و چرخش دالان های واقع در دو سوی این ایوان صورت گرفته است . این شیوه پس از این زمان در بسیاری از بناهای بزرگ و مهم که در کنار میدان یا یک معبر مهم ساخته می شدند مورد استفاده قرار می گرفت . نوآوری دیگری که به نظر می رسد برای نخستین مرتبه در این بنا به شکل خاص مورد توه قرار گرفت ، طراحی و ساخت سرویس های بهداشتی در گوشه ای از مسجد است که دسترسی به آن از طریق هشتی و دالان طولانی تر واقع در جبهه شرقی مسجد ممکن است . البته موقعیت این فضا در این مسجد به گونه ای است که با توجه به هوای گرم و خشک اصفهان و طولانی بودن مسیر این فضا تا صحن مسجد امکان آلوده و نجس شدن کف حیاط وجود نداشته است اما ساخت سرویس های بهداشتی در بعضی از مساجد جامع بعدی با دقت کافی صورت نگرفته است و در برخی از آنها فاصله بین این فضا و حیاط بسیار کوتاه طراحی شده است .

اسناد موجود نشان می دهد که در مساجد جامع بزرگ سنتی در جهان اسلام همواره از ساخت فضاهای بهداشتی به شکل متصل به مسجد در فاصله اندکی از حیاط یا شبستان پرهیز می شده است و به نظر می رسد که این پدیده با قداست فضای مساجد جامع چندان سازگار نباشد از این دیدگاه می توان این نوآوری را منفی و نتایج آن را ناخوشایند ارزیابی کرد .

برخی کتیبه های تاریخ دار بنا ( به روایت لطف الله هنرفر )

اثر ارزنده مرحوم لطف الله هنرفر به نام گنجینه آثار تاریخی اصفهان از منابع جامع و ارزشمند درباره این مسجد به شمار می آید . کتیبه هی تاریخ دار مسجد ( تاریخ ها به هجری قمری هستند ) به نقل از این کتاب (ص 464-427 ) به شرح زیر است :

• 1025 – کتیبه سردر اصلی مسجد به خط ثلث اثر علیرضا عباسی که به زبان عربی است و در آن به شاه عباس به عنوان بانی مسجد اشاره شده است .
• 1035 – در دو سوی ایوان بزرگ جنوبی در لوح سنگی که هر یک به اندازه حدود 80 در 100 سانتی متر است وجود دارد که درباره بخشش هشتاد و چهار تومان دلالی بازار ریسمان بوده است . متن این کتیبه به زبان فارسی است .
• 1035 – کتیبه ای در داخل ایوان شمالی به خط ثلث سفید که قسمتی از سوره دهر در آن نوشته شده است .
• 1035 – کتیبه ای در داخل گنبد غربی به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی توسط عبدالباقی تبریزی و درباره فضایل و ولایت حضرت علی (ع) و مقام و جایگاه ایشان به عنوان وصی پیامبر (ص) اشاره شده است .
• 1036 – کتیبه فوقانی داخل گنبد بزرگ مسجد که به خط عبدالباقی تبریزی و درباره فضایل و ولایت حضرت علی (ع ) است .
• 1037 – در کتیبه بزرگ گنبد مسجد بر روی کاشی شتی کتیبه ای است که به شاه عباس در آن اشاره شده است .
• 1038 – کتیبه ای بر روی سنگ مرمر به اندازه 117 در 85 سانتی متر در دالان غربی ایوان شمالی است و متن آن مربوط به فرمان شاه عباس اول مبنی بر بخشش مالیات برخی اصناف مانند کارکنان حمام ها و آینه داران است . این کتیبه به خط فارسی است .
• 1038 – بالای محراب مرمری کتیبه ای به قلم محمد صالح اصفهانی نوشته شده است .
• 1038 – دو کتیبه در محراب چهلستون شرقی و محراب چهلستون غربی گنبد جنوبی مسجد به خط محمد رضا امامی وجود دارد .
• 1039- در اطراف محوطه زیر گنبد غربی مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجودی کتیبه ای به خط محمد رضا امامی نوشته شده است .
• 1040 – در ایوان غربی کتیبه ای به خط محمد رضا امامی با اشاره به آیاتی از قرآن کریم و حدیثی از امام صادق (ع ) است .
• 1046 – در اصلی مسجد که در جبهه جنوبی میدان قرار دارد با نقره و طلا پوشیده شده و بر روی آن اشعاری از شاعری به نام واهب نوشته که به تعریف طرح از مسجد و شاه صفی (1038 – 1052 حک ) پرداخته است . ماه تاریخ نوشته عبارت بود از : ( شد در کعبه در صفاهان باز ) که به حروف ابجد معادل 1046 هجری و برابر با هشتمین سال حکومت شاه صفی است .
• 1077 – کتیبه محراب شبستان شرقی حیاط مسجد به خط محمد رضا امامی نوشته شده است .
• 1077 – در ایوان جنوبی مدرسه جنوب شرقی مسجد به سبب این که در دوره شاه سلیمان مورد مرمت قرار گرفته بود به مدرسه سلیمانیه مشهور شده است . در سر در ورودی این مدرسه در سمت کوچه پشت مسجد کتیبه ای به خط محمد رضا امامی وجود دارد .
• 1240 – در دهانه ورودی مدرسه سلیمانیه به مسجد بزرگ یک لوح سنگی مربوط به دوره فتحعلی شاه وجود دارد که در آن نانوایان و آرد فروشان در اصفهان از مالیات معاف شده اند .
• 1261 – در دوره حکومت محمد شاه قاجار شکستی در ایوان بزرگ مسجد پدید آمد که منوچهر خان گرجی معتمد الدوله حکمران اصفهان دستور می دهد آن را تعمیر کنند و به این مناسبت کتیبه ای در نمای بیرونی ایوان با خط محمد باقر شریف شیرازی نوشته می شود . این ایوان 33 متر ارتفاع دارد .
• 1268 – در کنار سنگ بالا لوح سنگی دیگری مربوط به دوره ناصرالدین شاه وجود دارد که او صنف خباز و علاف را در اصفهان از مالیات معاف کرده است .1328 – کتیبه گنبد مسجد در سال 1328 شمسی تعمیر شده است .

توصیف مسجد در چند سفرنامه

این مسجد از بناهای بسیار مهم شهر اصفهان در دوره صفویه بود به همین سبب کمابیش همه سیاحانی که در دوره صفویه به این شهر رفته بودند به این بنا اشاره کرده اند . در زیر تنها به نقل قول چند نفر از آنها اشاره می شود . شاردن درباره مسجد شاه چنین نوشته است :

” مسجد شاه در جنوی میدان واقع و جلوخانی دارد به شکل کثیرالاضلاع که ح.ضی در وسط آن قرار دارد . نمای بنا نیز کثیر الاضلاع است و از دو طرف در قسمت پایین محجری از سنگ صیقلی ساخته اند که تا مقابل در ورودی ادامه دارد . نمای طرفین طاق نما و هریک به بازاری متصل می شود که زنجیری مقابل آنها کشیده اند تا مانع ورود حیوانات گردد – نماهای بالاتر دکانهایی است که در آن پزشکان که داروساز و داروفروش نیز هستند در آن به طبابت و داروفروشی اشتغال دارند چه در ایران کنونی چنان که در یونان قدیم مرسوم بود طبیب دوافروش باشد .

طبقات بالایی نمای مسجد که به اندازه بیست پا از سطح زمین مرتفع است ایوانهایی دارد .
سردر مسجد به شکل هلال است و از سطح زمین تا بلندی ده پا از سنگ یشم صیقلی ساخته شده است (مولف کلمه یشم بکار برده در صورتیکه فعلا از سنگ مرمر است ) تزیینات آن بسیار شگفت انگیز و نظائر آن به هیچ وجه در معماری اروپا دیده نمی شود – این تزیینات عبارتند از مقرنس هایی که به هزاران اشکال مختلف و بسیار زیبا که در آنها طلا و لاجورد به مقدار زیادی بکار رفته و گلویی های مسطحی که با کاشی مستور است و روی آنها آیات قرآن با خطوطی متناسب با بلندی عمارت نگاشته شده است .

بالای سردر بزرگ مسجد ایوانی شبیه ایوانهای سابق الذکر می باشد و اطراف در ورودی از سنگ یشم است این در دارای دو لنگه و از قطعات نقره قلمزه زرکوب بسیار زیبا پوشیده است .

دو مناره بلند در دو طرف سردر مسجد ساخته شده است – از در که داخل شویم فضایی است که سنگابی دارد و آب نوشیدنی در آن ریخته و رهگذران تشنه را سیراب می کند – زیرا ممالکی که بجز آب چیز دیگری نمی آشامند یکی از خیرات سیراب کردن تشنگان است “

( شاردن 1362 :65 ).

تاورنیه در سفرنامه خود به وجود دکان های کتاب فروشی در نزدیکی مسجد چنین اشاره کرده است :

” از زاویه این بدنه که متصل به ضلع شرقی می شود تا مسجدی که در وسط آن واقع است عموما دکاکین سراجی است و از آن مسجد ت زاویه دیگر که بضلع غربی اتصال پیدا می کند مخصوص کتابفروشها و صحاف ها و صندوق سازهاست . در وسط ضلع جنوبی درگاه بزرگی دیده می شود که در طرفینش دو برج ساخته شده که از آن داخل مسجدی می شوند که درش از صفحه نقره مستور است و محققا این بهترین در و قشنگ ترین مدخل تمام مساجد ایران است ”
(تاورنیه 1363 : 386 ).

فلاندن درباره جلوخان ورودی مسجد چنین نوشته است :

” این مسجد جلوخانی کوچک دارد که به شکل کثیر الاضلاع ده ضلعی است در وسطش سردری است که دو مناره آبی لاجوردی دو کنارش را تزیین می نماید .
این رواق قوسی مرتفع است که از نقشه های جالب و شاخ و برگهایی با انواع مختلف تزیین شده طاق عظیمتش از یکدسته گل و بته هایی نفیس که از میناست زبور یافته قاعده این گل و بته ها و نوعی ظرف بزرگ قرار گرفته که از مرمر می باشد . در حواشی بزرگش ساقه های لها با الوان متغیر طرح شده کتیبه هایی از کاشی آبی است و رویشان را با خط سفید آیات قرآن نوشته اند وجاهتی مخصوص باین سر درب می دهند . در قسمت فوقانیش نیم گنبد مقرنسی که بسه ضلع منتهی می شود طرح گردیده در زیر این سقف بریدگی ها و مقرنس های فریبنده با سقوف مدور که در بین دوطاقند به سنگ مرمرها و طلاکاری هایش زینت می بخشند”
(فلاندن 1356 : 159 ).

مادام دیافو ا نیز که در دوره قاجار به اصفهان رفته بود مسجد را دیده و به برخی از ویژگی های آن از جمله کاشی کاری های آن اشاره کرده است . وی هم چنین به داربست چوبی اشاره کرده که در جلوی سردر اصلی بنا نصب شده بود تا کاشی های آسیب دیده بنارا مرمت کنند (دیالافوا ، 1361 : 292 ) .

نقش های مورد استفاده در کاشی ها

در کاشی های مسجد از نقش های متنوع و معمول اسلیمی استفاده شده است ، اما در ضمن چند نقش جالب توجه نیز به کار رفته است . نخست استفاده از نقش چلیپا در ایوان مسجد است که به شکلی بارز و بزرگ بکار رفته است و با توجه به اینکه در این نقش در بدنه بیرونی مسجد شیخ لطف الله نیز به کار رفته است می توان نتیجه گرفت که در این دوره به نقش ها و طرح های ایرانی توجه می شده است . استفاده از نقش طاووس در سر در مسجد نیز جالب توجه است چون به طور معمول تا دوره های پیش از نقش جانوران در مساجد چندان استفاده نمی شد . همچنین در چهلستون شبستان شرقی کنار گنبد اصلی مسجد از نقش درخت و نقوش جانوری استفاده شده است که می توان حدس زد ممکن است این اقدام ناشی از تاثیر پذیری از نقوش تیموری باشد چون در دوره تیموری از نقوش گیاهی و جانوری در بناهای عمومی و همچنین در بناهای مذهبی استفاد می شد .

نتیجه گیری

در طرح مسجد از طرح معمول و مهم معماری ایرانی یعنی طرح چهار ایوانی استفاده شده است و از جهت سبک آن را می توان در ادامه طرح های چهارتایی به شمار آورد اما در ضمن چند نوآوری در طرح این مسجد دیده می شود که برخی از آنها به عنوان یک الگو در معماری مساجد ایرانی در دوره بعد مورد استفاده قرار گرفت و چند ویژگی نیز دیگر مور استفاده قرار نگرفت .

غیر مسقیم شدن مسیر حرکت به داخل مسجد در فضای ورودی از طریق ایجاد دو دالان در دو سوی ایوان جبهه ورودی که به نظر می رسد بر تجربه پیشین استوار بوده به عنوان یک الگو در بسیاری از مساجد و بناهای مذهبی مورد استفاده قرار گرفت .

حل کردن اعوجاج بین محور قبله و محور میدان در فضای ورودی که گویا به شکل بارز در این مسجد به شکلی نو مورد توجه قرار گرفت و می توان آن را الگویی ایرانی دانست ، در این بنا مورد استفاده قرار گرفت و در برخی از بناهای مهم در دوره بعد نیز مورد بهره برداری واقع شد . یک نوآوری دیگر در طرح این مسجد دیده می شود که آن را نمی توان در مجموع چندان مناسب ارزیابی کرد و آن قرار دادن سرویس های بهداشتی در قسمتی از فضای مسجد که متصل به هشتی ورودی است می باشد . هر چند که این فضا در این مسجد به شکلی طراحی و فضایابی شد اما اصل این موضوع یعنی قرار دادن سرویس های بهداشتی در درون مسجد و اتصال به فضاهای آن به الگوی نا مناسبی تبدیل شد که در برخی از مساجد بعدی به شکل نادرست طراحی شد و در مجموع می توان آن را مغایر با حفظ حرمت و قداست یک مسجد جامع ارزیابی کرد .

وجود دو گنبد در پشت ایوانهای واقع در امتداد محور فرعی حیاط که به نظر می رسد تنها در این مسجد در ایران مورد استفاده قرار گرفت و به شکل بارز و مهم دیگر تکرار نشد خصوصیتی است که به احتمال بسیار از مسجد بی بی خانم در سمرقند گرفته شده است .

وجود دو فضای باز با حیاط به عنوان مدرسه در دو سوی شبستان های جبهه قبلی از نوآوریهایی است که دیگر به آن صورت در ایران مورد استفاده قرار نگرفت و به خوبی آشکار نیست که چرا فضا به این شکل طراحی شده است و خاستگاه آن به درستی معلوم نیست هر چند که شاید بتوان به وجود فضای مشابه آن به عنوان مدرسه در مسجد جامع عتیق اصفهان و الگوی مورد استفاده در چند نمونه از مساجد دوره تیموری اشاره کرد که بر اساس آن دو حیاط کوچک فرعی در دو سوی محور اصلی برای برخی از فعالیت های جنبی طراحی می شد مانند مسجد زیارتگاه که چنین شکلی داشته است .

ماخذ

• الاصفهانی ، محمد مهدی بن محمد رضا الاصفهانی (1368 ) نصف جهان فی تعریف الاصفهان ، ج 2 ، تهران : امیر کبیر .
• تاورنیه (1363 ) سفرنامه تاورنیه ، ترمه ابوتراب نوری و حمید شیرانی ، تهران : سنایی .
• جابری انصاری ، میرزا حسن خان (1378 ) ، تاریخ اصفهان . تصحیح جمشید مظاهری اصفهان : مشعل .
• حاجی قاسمی و دیگران ، (1376 ) گنجنامه (بناهای مذهبی اصفهان ) ، تهران دانشگاه شهید بهشتی .
• دیالافوا ، (1361 ) سفرنامه دیالافوا ، ترجمه فره وشی ، ج 2 ، تهران : خیام .
• سلطان زاده ، حسین ، (1390 ) ( مسجد جامع سمرقند (مسجد بی بی خانم ) مجله معماری و فرهنگ شماره 43 .
• شاردن (1362 ) سفرنامه شاردن (بخش اصفهان ) ترجمه حسین غریضی ، ج 3 تهران : نگاه .
• فلاندن ، اوژن فلاندن ایرام ، ترجمه نورصادقی ، ج 3 ، تهران : نگاه .
• هنرفر ، لطف الله (1344 ) گنجینه آثار ملی اصفهان . اصفهان .

حسین سلطان زاده – . استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

برگرفته از:انجمن علمی مفاخر ایران